Buôn lậu thuốc lá điện tử gia tăng kéo theo nhiều hệ lụy

Theo Tổng cục Quản lý thị trường, trong giai đoạn 2020–2024, các lực lượng chức năng đã phát hiện khoảng 707 vụ buôn lậu liên quan đến thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng, với tổng giá trị hàng hóa vi phạm lên tới hơn 92 tỉ đồng. Đây là con số đáng báo động, cho thấy quy mô thị trường chợ đen đang gia tăng bất chấp quy định cấm được nêu rõ trong Nghị quyết 173/2024/QH15.

Việc buôn bán, tàng trữ và sử dụng thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng hiện được thực hiện tinh vi qua các nền tảng trực tuyến. Các giao dịch ẩn danh, diễn ra âm thầm, khiến hoạt động kiểm tra, kiểm soát của cơ quan chức năng gặp nhiều khó khăn.

Bên cạnh thất thu thuế, hoạt động buôn lậu các sản phẩm thuốc lá mới còn gây thất thu thuế và tổn thất kinh tế lớn do chi phí kiểm tra, xử lý, tiêu hủy lên tới hàng tỷ đồng mỗi năm. Nguy hiểm hơn, nhiều cán bộ đã bị thương hoặc hy sinh trong quá trình truy bắt các đối tượng buôn lậu thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng và sản phẩm liên quan, gây mất mát nghiêm trọng về người.

Tình trạng buôn lậu thuốc lá điện tử và thuốc lá nung nóng không chỉ diễn ra tại Việt Nam mà còn là bài toán nan giải tại nhiều quốc gia khác. Tại Úc, sau khi siết chặt quản lý các sản phẩm thuốc lá mới, nguồn cung hợp pháp giảm mạnh đã khiến thị trường chợ đen bùng phát. Từ tháng 3/2023 đến đầu năm 2024, gần 30 cửa hàng tại bang Victoria bị tấn công bởi các băng nhóm tranh giành địa bàn phân phối hàng lậu. Các nhóm tội phạm thậm chí sử dụng bạo lực để ép buộc các cửa hàng tiêu thụ thuốc lá trái phép.

Tại Singapore, dù đã áp dụng lệnh cấm nhập khẩu, buôn bán và sử dụng thuốc lá điện tử từ năm 2011 (và mở rộng mức xử phạt từ năm 2017), nhưng tình trạng buôn lậu vẫn tiếp tục leo thang. Chín tháng đầu năm 2024, gần 10.000 người đã bị bắt vì sử dụng hoặc sở hữu thuốc lá điện tử – gấp đôi so với cùng kỳ năm 2022. Ngoài ra, 21 đối tượng từ 14–48 tuổi đã bị kết án vì buôn lậu sản phẩm TLĐT và linh kiện, với tổng mức phạt lên tới 150.000 đô la Singapore (khoảng hơn 3 tỉ VNĐ).

Trước thực trạng buôn lậu thuốc lá mới gia tăng, một số quốc gia đã lựa chọn hướng tiếp cận mềm dẻo thay vì chỉ tập trung vào các biện pháp hành chính cứng rắn. Đáng chú ý là Indonesia – quốc gia có tỷ lệ hút thuốc cao nhất thế giới với 64,7% nam giới sử dụng thuốc lá.

Chính phủ Indonesia đang triển khai lộ trình kiểm soát thuốc lá thông qua chiến lược giảm tác hại trong Kế hoạch Phát triển Trung hạn Quốc gia (RPJMN) 2025–2029, trong đó đặt mục tiêu giảm tỷ lệ thanh thiếu niên hút thuốc từ 10–21 tuổi xuống còn 12,4% vào năm 2025 và 8,4% vào năm 2029. Để đạt mục tiêu này, nước này cấm sử dụng phụ gia gây nghiện trong thuốc lá, nâng độ tuổi tối thiểu được phép sử dụng lên 21 tuổi, đồng thời cho phép lưu hành thuốc lá nung nóng như một giải pháp thay thế ít gây hại hơn nhằm hỗ trợ người hút trong quá trình cai thuốc.

Liên minh Giảm tác hại châu Á (AsHRA) đánh giá cao nỗ lực của Indonesia, cho rằng nếu được triển khai hiệu quả, chiến lược này có thể giúp bảo vệ tới 4,6 triệu người khỏi nguy cơ mắc ung thư phổi trước năm 2060.

Được biết, loại thuốc lá nung nóng mà Indonesia đưa vào lưu hành cũng đã được Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) cấp phép thương mại sau khi trải qua quy trình thẩm định khoa học nghiêm ngặt, và hiện đã được sử dụng tại nhiều quốc gia như Nhật Bản, Hàn Quốc và một số nước châu Âu.

Ngọc Hân