Cân nhắc quy định về điều kiện áp dụng chuyển án tử hình thành chung thân với tội phạm ma túy

Cần thiết ban hành Thông tư liên tịch hướng dẫn chuyển hình phạt

Theo cơ quan chủ trì soạn thảo, Bộ luật Hình sự sửa đổi vừa được Quốc hội thông qua tại Kỳ họp thứ 9 với nhiều điểm mới như: bỏ hình phạt tử hình đối với 8 tội danh, bổ sung việc không thi hành án tử hình đối với trường hợp "người mắc bệnh ung thư giai đoạn cuối", đặc biệt việc tách khung hình phạt "20 năm, chung thân hoặc tử hình" thành 2 khung hình phạt "20 năm hoặc chung thân" và "chung thân hoặc tử hình" tại Điều 248 và Điều 251 của Bộ luật Hình sự. Với quy định như vậy sẽ có nhiều đối tượng được chuyển từ hình phạt tử hình thành tù chung thân.

Quốc hội đã giao Chánh án Tòa án nhân dân tối cao chủ trì, phối hợp với Viện trưởng Viện Kiểm sát nhân dân tối cao, Bộ trưởng Công an, Bộ trưởng Quốc phòng quy định chi tiết về thủ tục xem xét bản án tử hình trước khi thi hành, tại Luật sửa đổi, bổ sung Bộ luật Tố tụng hình sự 2025. Do đó, việc ban hành Thông tư liên tịch quy định về chuyển hình phạt tử hình thành tù chung thân và xem xét bản án tử hình trước khi thi hành là cần thiết.

Dự thảo Thông tư liên tịch quy định về các trường hợp được chuyển từ hình phạt tử hình sang hình phạt chung thân và trình tự, thủ tục chuyển từ hình phạt tử hình thành tù chung thân; xem xét bản án tử hình theo thủ tục giám đốc thẩm, tái thẩm; gửi đơn xin ân giảm; trình tự, thủ tục Chánh án Tòa án nhân dân tối cao, Viện trưởng Viện Kiểm sát nhân dân tối cao trình Chủ tịch nước về việc xét đơn xin ân giảm của Chủ tịch nước.

Dự thảo Thông tư liên tịch cũng quy định rõ điều kiện chuyển hình phạt tử hình sang hình phạt chung thân đối với 2 tội danh về ma túy:

Đối với tội phạm quy định tại Điều 248 (Tội sản xuất trái phép chất ma túy) và Điều 251 (Tội mua bán trái phép chất ma túy), Luật sửa đổi, bổ sung Bộ luật Hình sự 2025 quy định hình phạt tử hình đã tuyên trước ngày 1/7/2025 đối với hai tội trên mà chưa thi hành án thì sẽ không thi hành và Chánh án Tòa án nhân dân tối cao quyết định chuyển hình phạt tử hình thành tù chung thân đối với hai trường hợp.

Thứ nhất, khối lượng, thể tích chất ma túy được xác định trong bản án để quyết định hình phạt bằng hoặc thấp hơn khối lượng, thể tích chất ma túy thấp nhất quy định tại khoản 5 Điều 248 hoặc khoản 5 Điều 251 của Bộ luật Hình sự (quy định cụ thể trong dự thảo).

Thứ hai là trường hợp khối lượng, thể tích chất ma túy được xác định trong bản án để quyết định hình phạt lớn hơn khối lượng, thể tích chất ma túy thấp nhất quy định tại khoản 5 Điều 248 hoặc khoản 5 Điều 251 của Bộ luật Hình sự (đã sửa đổi, bổ sung năm 2025) mà người phạm tội không phải là người chủ mưu, cầm đầu, chỉ huy hoặc không có 2 tình tiết tăng nặng trở lên.

Đối với quy định này, tại dự thảo tờ trình về việc ban hành Thông tư liên tịch hướng dẫn, Tòa án nhân dân tối cao cho biết hiện đang có hai quan điểm.

Quan điểm thứ nhất cho rằng, điều luật trong dự thảo Thông tư chỉ quy định chuyển hình phạt tử hình thành tù chung thân đối với người phạm tội không có 2 tình tiết tăng nặng trở lên mà không quy định cụ thể về tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự đối với họ.

Do vậy, cần bổ sung quy định "Trường hợp có 2 tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự thì số tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự phải nhiều hơn số tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự từ 4 tình tiết trở lên, trong đó có ít nhất 3 tình tiết giảm nhẹ trách nhiệm hình sự quy định tại khoản 1 Điều 51 của Bộ luật Hình sự" tại dự thảo Thông tư liên tịch để bảo đảm tính chặt chẽ, thống nhất.

Quan điểm thứ hai cho rằng, việc dự thảo Thông tư liên tịch quy định thêm về tình tiết giảm nhẹ là vượt quá phạm vi quy định của Luật.

Chính sách nhân đạo phải đặt trong khuôn khổ luật định

Chia sẻ với báo chí, Luật sư Trần Văn An, Ủy viên Ban Thường vụ Liên đoàn Luật sư Việt Nam cho biết, việc hướng dẫn như vậy có thể dẫn đến cách hiểu Tòa án chỉ chú trọng việc trừng phạt và ở đây là trừng phạt ở mức độ nghiêm khắc nhất và không có cơ hội sửa chữa là tử hình, tước đi mạng sống một con người. Trong khi hiện nay, Bộ Luật Hình sự sửa đổi đã loại bỏ hoặc giảm bớt hình phạt tử hình đối với một số tội danh, một số khung hình phạt qua đó thể hiện tính nhân văn, nhân đạo của pháp luật xã hội chủ nghĩa cũng như phù hợp với xu thế chung của thế giới.

Trong khi đó, Tiến sĩ Đặng Văn Cường, giảng viên Luật Hình sự, Khoa Luật và Lý luận chính trị, Trường Đại học Thủy Lợi cho rằng, quy định tại Thông tư chỉ mang tính chất hướng dẫn thi hành luật, không trái luật và cũng không vượt quá phạm vi mà luật định.

"Từ quan điểm cá nhân, tôi cho rằng không nên mở rộng nội dung so với Luật số 86/2025/QH15. Việc hướng dẫn áp dụng chính sách hình sự mới liên quan đến Điều 248 và Điều 251 Bộ luật Hình sự không nên bao gồm quy định về quy đổi tình tiết tăng nặng và giảm nhẹ. Luật không đề cập đến tình tiết giảm nhẹ trong bối cảnh này, vì vậy Thông tư không thể bổ sung thêm quy định về tình tiết giảm nhẹ hoặc phép đối trừ giữa các tình tiết này," ông nêu rõ.

Cũng theo Tiến sĩ Cường, hiện chưa có văn bản pháp luật nào quy định nguyên tắc đối trừ giữa tình tiết tăng nặng và giảm nhẹ theo cách máy móc hoặc công thức cứng nhắc. Thay vào đó, việc quyết định hình phạt trong Bộ luật Hình sự được thực hiện trên cơ sở tổng hợp nhiều yếu tố, chứ không chỉ căn cứ riêng vào tình tiết tăng nặng hoặc giảm nhẹ.

Ông dẫn chứng, Điều 50 Bộ luật Hình sự quy định rõ việc quyết định hình phạt phải căn cứ vào các quy định của Bộ luật này, đồng thời đánh giá tổng thể tính chất, mức độ nguy hiểm của hành vi phạm tội, nhân thân người phạm tội và các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự.

"Thông tư lần này chủ yếu nhằm hướng dẫn thực hiện chính sách hình sự mới trên tinh thần nhân đạo, áp dụng đối với các trường hợp bị tuyên án tử hình nhưng bản án chưa được thi hành, theo quy định tại Điều 248 và 251 Bộ luật Hình sự. Đây không phải là căn cứ pháp lý để áp dụng trong quá trình xét xử các vụ án đang diễn ra, càng không phải là cơ sở để quyết định mức hình phạt tại tòa. Vì vậy, nội dung Thông tư cần được xây dựng bám sát quy định của luật, thể hiện đúng tinh thần chính sách hình sự mới, tránh đưa vào những quy định vượt quá khuôn khổ pháp luật hiện hành, đồng thời bảo đảm đúng nguyên tắc trong soạn thảo văn bản quy phạm pháp luật," Tiến sĩ Đặng Văn Cường nhấn mạnh.

Theo Tiến sĩ Đặng Văn Cường, giảng viên Luật Hình sự, Khoa Luật và Lý luận chính trị, Trường đại học Thủy Lợi, nội dung quy định của Thông tư là hướng dẫn luật và không trái luật, không vượt quá phạm vi quy định của luật.

"Bởi vậy quan điểm cá nhân tôi là không nên đưa ra quy định mở rộng hơn nội dung trong Luật số 86/2025/QH15, không quy đổi tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ khi hướng dẫn áp dụng chính sách hình sự mới với Điều 248 và Điều 251 Bộ luật Hình sự. Điều luật không nhắc đến tình tiết giảm nhẹ, bởi vậy Thông tư không thể quy định thêm về tình tiết giảm nhẹ hoặc quy đổi tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ", Tiến sĩ Cường đề nghị.

Cũng theo Tiến sĩ Đặng Văn Cường, hiện nay chưa có văn bản pháp luật nào quy định nguyên tắc đối trừ tình tiết tăng nặng với tình tiết giảm nhẹ trong áp dụng Bộ luật Hình sự một cách cơ học, theo công thức cứng nhắc. Pháp luật quy định việc quyết định hình phạt căn cứ vào nhiều yếu tố chứ không chỉ căn cứ vào tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự.

Cụ thể, Điều 50 Bộ luật Hình sự quy định việc quyết định hình phạt căn cứ vào quy định của Bộ luật Hình sự, trên cơ sở đánh giá tính chất, mức độ của hành vi phạm tội, nhân thân người phạm tội và các tình tiết tăng nặng, giảm nhẹ trách nhiệm hình sự.

"Thông tư này hướng dẫn áp dụng chính sách hình sự mới theo hướng nhân đạo, áp dụng với Điều 248 và Điều 251 Bộ luật Hình sự mà người bị tuyên án tử hình, bản án có hiệu lực pháp luật chưa được thi hành chứ không phải để quy định áp dụng pháp luật khi xét xử vụ án hình sự đang diễn ra, không phải là căn cứ quyết định hình phạt khi tòa án xét xử. Bởi vậy, nội dung Thông tư cần bám sát luật, trên tinh thần của luật, thể hiện sự nhân đạo theo chính sách mới chứ không nên quy định những nội dung mở rộng quá phạm vi của luật, không bảo đảm nguyên tắc trong xây dựng văn bản quy phạm pháp luật", Tiến sĩ Cường nhấn mạnh.

Thúy Vân