Tái cấu trúc mạng lưới điều trị Methadone: Bước tiến vì cộng đồng và mục tiêu kết thúc AIDS vào 2030

Công cụ thiết yếu ngăn ngừa lây nhiễm HIV trong nhóm tiêm chích ma túy

Methadone, một liệu pháp điều trị thay thế chất dạng thuốc phiện, đã được triển khai tại Việt Nam từ năm 2008 và trở thành công cụ thiết yếu trong nỗ lực giảm thiểu tác hại của ma túy, đặc biệt là ngăn ngừa lây nhiễm HIV/AIDS trong nhóm người nghiện.

Ban đầu, chương trình điều trị Methadone tập trung tại các cơ sở y tế tuyến tỉnh, tuyến huyện với quy trình quản lý chặt chẽ, song song với sự phối hợp của các cơ quan công an và y tế dự phòng. Tuy nhiên, đến giai đoạn 2021–2025, trước yêu cầu mở rộng độ bao phủ và giảm áp lực cho tuyến trên, Bộ Y tế cùng các địa phương đã triển khai thí điểm mô hình điều trị Methadone nhiều ngày và phân quyền cho trạm y tế cấp xã/phường. Trong đó, Cao Bằng là một trong những tỉnh đi đầu khi từng bước đưa điều trị Methadone về gần hơn với người bệnh.

Điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng Methadone được Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Bộ Y tế Việt Nam công nhận là chiến lược bền vững nhằm giảm thiểu tác hại, ngăn chặn sự lây lan của các bệnh truyền nhiễm như HIV, viêm gan B, viêm gan C trong nhóm người nghiện.

Methadone là một opioid tổng hợp có thời gian bán hủy dài, được sử dụng dưới dạng dung dịch uống mỗi ngày một lần. Khi sử dụng đúng liều, Methadone giúp kiểm soát cơn thèm thuốc và hội chứng cai, từ đó giảm khả năng tái nghiện và góp phần cải thiện hành vi xã hội.

Khung pháp lý hiện hành về điều trị Methadone bao gồm: Quyết định 4066/QĐ-BYT (năm 2024) về hướng dẫn chuyên môn điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng thuốc Methadone; Thông tư 26/2023/TT-BYT cho phép triển khai cấp phát Methadone nhiều ngày tại cơ sở khám chữa bệnh tuyến xã; Nghị định của Chính phủ về mở rộng phạm vi cấp phát Methadone trong chiến lược quốc gia phòng, chống HIV/AIDS giai đoạn 2021–2025…

Cơ sở pháp lý vững chắc này tạo tiền đề để mở rộng mạng lưới điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng thuốc thay thế Methadone xuống tận tuyến y tế cơ sở.

Điển hình Cao Bằng là một trong những tỉnh miền núi phía Bắc triển khai sớm chương trình điều trị Methadone. Từ tháng 3/2014, Trung tâm Kiểm soát bệnh tật tỉnh đã bắt đầu điều trị cho người nghiện. Tính đến ngày 30/4/2025, toàn tỉnh có 13 cơ sở điều trị Methadone và 4 cơ sở cấp phát thuốc, đang điều trị cho 1.042 bệnh nhân, đạt tỉ lệ khoảng 69,8% số người nghiện có hồ sơ quản lý.

Trong giai đoạn 2024–2025, chương trình được mở rộng thêm các điểm cấp phát tại trạm y tế xã như Tĩnh Túc, Thái Học, Đàm Thủy, Đề Thám, Hưng Đạo. Dự kiến trong tháng 6/2025, sẽ khai trương thêm 3 điểm mới tại xã Đoài Dương, Đình Phong, Quang Trung. Việc đưa Methadone về cấp xã giúp bệnh nhân giảm thời gian đi lại, tăng cường tuân thủ điều trị.

Công tác phối hợp giữa y tế và công an địa phương trong quản lý bệnh nhân được thực hiện hiệu quả. Đặc biệt, chưa ghi nhận vụ việc vi phạm trật tự trị an tại các cơ sở điều trị. Tuy nhiên, vẫn còn một số khó khăn như: người bệnh bỏ điều trị do đi làm ăn xa, chuyển sang sử dụng ma túy đá hoặc không tuân thủ theo chỉ định điều trị.

Sáng kiến hiệu quả để giải quyết những khó khăn, thách thức

Để giải quyết những khó khăn, thách thức trong công tác điều trị Methadone, mô hình cấp thuốc Methadone nhiều ngày là sáng kiến hiệu quả cho phép bệnh nhân nhận thuốc 7–10 ngày/lần, thay vì phải đến cơ sở hằng ngày. Theo báo cáo của Bộ Y tế, đến giữa năm 2024, có 4.748 bệnh nhân tại 64 cơ sở, 86 điểm cấp phát tham gia chương trình này.

Các địa phương như Hà Nội, Bắc Giang, Nghệ An là nơi thực hiện hiệu quả. Người bệnh đánh giá cao mô hình vì tiết kiệm thời gian, tăng khả năng làm việc và cải thiện chất lượng sống. Việc cấp thuốc nhiều ngày cũng giúp giảm tải cho hệ thống y tế và tăng khả năng mở rộng chương trình.

Bên cạnh đó, ngành y tế tăng cường vai trò của trạm y tế xã trong công tác điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng thuốc thay thế Methadone.

Một số địa phương như Lào Cai, Thái Nguyên, Sơn La… đã triển khai điều trị hoặc cấp phát Methadone tại trạm y tế xã. Việc đưa chương trình xuống tuyến cơ sở giúp tăng độ bao phủ, giảm kỳ thị, đồng thời hỗ trợ bệnh nhân tốt hơn nhờ y tế cơ sở hiểu rõ hoàn cảnh địa phương.

Việc cấp phát Methadone tại trạm y tế xã cũng tạo thuận lợi cho người điều trị, giảm chi phí đi lại, đồng thời giúp giảm quá tải cho các trung tâm y tế tuyến trên.

Ngoài ra, y tế xã thường có mối quan hệ mật thiết với cộng đồng, thuận lợi hơn trong công tác tư vấn, quản lý và theo dõi tiến trình điều trị. Điều này giúp tăng tỉ lệ tuân thủ và giảm tỉ lệ bỏ điều trị.

Theo nghiên cứu tại Bình Dương năm 2023, tỉ lệ duy trì điều trị Methadone sau 12 tháng là 88%. Các yếu tố ảnh hưởng tích cực bao gồm có HIV, lao, liều điều trị cao và sự hỗ trợ của gia đình. Cấp phát nhiều ngày và hỗ trợ tâm lý xã hội đóng vai trò then chốt trong việc giữ bệnh nhân gắn bó với điều trị.

Dù có nhiều ưu điểm, song việc chuyển giao nhiệm vụ điều trị về trạm y tế xã cũng đối mặt với một số rào cản như: thiếu nhân lực được đào tạo chuyên sâu, cơ sở hạ tầng chưa bảo đảm công tác bảo quản thuốc Methadone, thủ tục hành chính còn phức tạp. Bên cạnh đó, cần thiết lập hệ thống giám sát, kiểm kê thuốc, kết nối dữ liệu điều trị đồng bộ từ tuyến xã đến trung ương.

Đánh giá về việc triển khai điều trị Methadone tại tuyến xã, đại diện Trung tâm Kiểm soát bệnh tật tỉnh Cao Bằng cho rằng, chuyển giao nhiệm vụ điều trị Methadone về xã là phù hợp với điều kiện địa phương, nhưng cần một kế hoạch bài bản, không nóng vội. Việc kết hợp đồng bộ giữa y tế, công an và chính quyền cơ sở là yếu tố quyết định thành công. Mô hình điều trị Methadone ở tuyến xã sẽ hiệu quả nếu được thực hiện nghiêm túc, có giám sát và nguồn lực đi kèm.

PGS. TS. Nguyễn Hoàng Long, nguyên Cục trưởng Cục Phòng, chống HIV/AIDS, Bộ Y tế nhận định, việc mở rộng điều trị Methadone về tuyến y tế cơ sở, đặc biệt là trạm y tế xã là chủ trương lớn đã được đặt ra từ nhiều năm trước và hiện nay đang trở thành xu thế tất yếu. Khi chúng ta muốn tăng độ bao phủ điều trị, giảm gánh nặng cho tuyến tỉnh, huyện và đặc biệt là tăng khả năng tiếp cận cho người bệnh ở vùng sâu, vùng xa thì tuyến xã là lựa chọn phù hợp nhất.

Đặc điểm của người bệnh điều trị Methadone là cần duy trì điều trị đều đặn, lâu dài. Nếu họ phải đi hàng chục cây số mỗi ngày để lấy thuốc thì khả năng bỏ điều trị là rất cao. Trong khi đó, nếu được cấp phát thuốc tại trạm y tế xã gần nơi cư trú, thời gian và chi phí đi lại được giảm đáng kể, từ đó giúp tăng tỉ lệ tuân thủ và kết quả điều trị.

Tuy nhiên, không thể chỉ đơn thuần chuyển giao nhiệm vụ mà không đi kèm nâng cao năng lực cho tuyến xã. Cần phải đào tạo bài bản cho cán bộ y tế xã, chuẩn hóa quy trình quản lý thuốc gây nghiện, đồng thời giám sát chặt chẽ từ tuyến tỉnh để bảo đảm an toàn và chất lượng dịch vụ.

Thực hiện nghiêm các hướng dẫn chuyên môn, đồng thời xây dựng cơ chế phối hợp giữa y tế, công an và chính quyền địa phương để bảo đảm mô hình điều trị Methadone tại tuyến xã được triển khai hiệu quả và bền vững trong thời gian tới.

Hướng đi phù hợp trong bối cảnh hội nhập y tế cộng đồng

Trên cơ sở tổng kết thực tiễn triển khai tại các địa phương như Cao Bằng, Lào Cai, Nghệ An và dựa vào khung pháp lý hiện hành, việc chuyển giao nhiệm vụ điều trị Methadone từ các trung tâm y tế tuyến huyện về trạm y tế xã/phường được đánh giá là bước đi khả thi và cần thiết nhằm mở rộng độ bao phủ chương trình, giảm tải cho tuyến trên và tăng cường tiếp cận cho người bệnh.

Theo mô hình đề xuất, các trạm y tế xã sẽ không chỉ đóng vai trò điểm cấp phát thuốc đơn thuần mà sẽ trở thành đơn vị trực tiếp triển khai điều trị Methadone với đầy đủ chức năng: tư vấn, quản lý hồ sơ bệnh nhân, theo dõi tuân thủ điều trị, cũng như phối hợp với lực lượng công an địa phương để giám sát các nguy cơ liên quan đến trật tự, an ninh. Mô hình này sẽ giúp người bệnh dễ dàng tiếp cận dịch vụ y tế ngay tại nơi cư trú, tiết kiệm thời gian và chi phí đi lại, đồng thời giảm đáng kể tỉ lệ bỏ điều trị do khoảng cách địa lý hoặc áp lực công việc.

Để mô hình hoạt động hiệu quả, các chuyên gia cho rằng, một trong những yếu tố then chốt là bảo đảm đủ nguồn nhân lực tại tuyến xã. Các cán bộ y tế cơ sở cần được đào tạo bài bản về quản lý thuốc gây nghiện, kỹ năng tư vấn tâm lý cho người nghiện, cũng như quy trình giám sát và lưu trữ thuốc theo đúng quy định.

Bên cạnh đó, hệ thống trạm y tế cần được đầu tư nâng cấp về cơ sở vật chất, nhất là khu vực bảo quản thuốc, hệ thống camera giám sát, thiết bị bảo mật và tủ thuốc chuyên dụng.

Ngoài ra, Bộ Y tế cần ban hành hướng dẫn kỹ thuật chi tiết áp dụng riêng cho các điểm điều trị Methadone tại tuyến xã, đồng thời xây dựng cơ chế kết nối và cập nhật dữ liệu điều trị từ tuyến cơ sở lên tuyến tỉnh và trung ương một cách đồng bộ. Việc sử dụng phần mềm thống nhất trong quản lý bệnh nhân cũng là yếu tố quan trọng bảo đảm an toàn và minh bạch trong quá trình triển khai.

Lộ trình triển khai nên chia thành ba giai đoạn. Giai đoạn đầu (2025–2026) sẽ tập trung thí điểm tại một số huyện đã có nền tảng điều trị tốt như Trà Lĩnh (Cao Bằng), Mường Khương (Lào Cai), Tương Dương (Nghệ An). Trong giai đoạn tiếp theo (2026–2028), mô hình sẽ được mở rộng ra các tỉnh trung du, miền núi phía Bắc, Tây Nguyên và duyên hải Nam Trung Bộ – những nơi có nhu cầu điều trị cao nhưng cơ sở y tế còn hạn chế. Đến giai đoạn cuối (2028–2030), trên cơ sở đánh giá hiệu quả và khắc phục tồn tại, chương trình sẽ được chuẩn hóa và nhân rộng toàn quốc, trở thành một phần không thể thiếu trong hệ thống y tế cơ sở.

Việc chuyển giao nhiệm vụ điều trị Methadone về tuyến xã không chỉ góp phần củng cố mạng lưới y tế cộng đồng mà còn là minh chứng rõ nét cho chủ trương "đưa y tế về gần dân" của ngành y tế Việt Nam trong giai đoạn chuyển đổi hướng tới tiếp cận công bằng và bền vững.

Chương trình điều trị Methadone đã đem lại hiệu quả rõ rệt trong việc phòng, chống HIV/AIDS và cải thiện cuộc sống người nghiện. Việc chuyển giao nhiệm vụ điều trị về trạm y tế xã là bước đi phù hợp trong bối cảnh cần mở rộng tiếp cận và tăng tính bền vững.

Cao Bằng là một ví dụ điển hình khi triển khai thành công chương trình tại nhiều trạm y tế xã, vừa tiết kiệm nguồn lực, vừa nâng cao hiệu quả quản lý. Tuy nhiên, để nhân rộng, cần đồng bộ hóa pháp lý, đầu tư cơ sở vật chất, đào tạo nhân lực và kết nối dữ liệu. Việc hoàn thiện mô hình này không chỉ là giải pháp y tế, mà còn là chính sách xã hội nhân văn, góp phần hiện thực hóa mục tiêu chấm dứt dịch AIDS vào năm 2030 tại Việt Nam.

Thùy Chi