Vaccine mRNA mở ra hướng tiếp cận mới trong kiểm soát HIV

mRNA – "hệ thống hướng dẫn" mới cho miễn dịch chống HIV

Tại Trung tâm thử nghiệm lâm sàng Mutala Trust (Harare, Zimbabwe), liều vaccine HIV thử nghiệm đầu tiên dựa trên nền tảng mRNA đã được tiêm cho tình nguyện viên địa phương vào tháng 8/2025. Đây là lần đầu tiên châu Phi trực tiếp triển khai thử nghiệm vaccine HIV ứng dụng công nghệ mRNA – công nghệ từng chứng minh hiệu quả trong phòng, chống đại dịch COVID-19.

Theo Chương trình phối hợp của Liên Hợp Quốc về HIV/AIDS (UNAIDS), hiện châu Phi có hơn 25 triệu người đang sống chung với HIV, chiếm gần 70% tổng số ca nhiễm trên toàn cầu. Riêng năm 2024, khu vực này ghi nhận khoảng 1,3 triệu ca nhiễm mới, cao gấp ba lần mục tiêu kiểm soát mà cộng đồng quốc tế đặt ra.

Khác với các vaccine truyền thống, công nghệ mRNA hoạt động bằng cách "hướng dẫn" tế bào cơ thể tạo ra protein đặc hiệu của virus, từ đó kích hoạt phản ứng miễn dịch mạnh mẽ và có định hướng. Đối với HIV – loại virus có tốc độ biến đổi nhanh và đa dạng di truyền cao – mRNA cho phép thiết kế kháng nguyên linh hoạt, nhắm trúng các điểm yếu của virus.

Theo báo cáo của Sáng kiến Vaccine phòng chống AIDS quốc tế (IAVI), các thử nghiệm vaccine mRNA hiện nay không chỉ hướng tới tạo ra kháng thể trung hòa rộng (bnAbs) mà còn kích hoạt đáp ứng miễn dịch qua tế bào T, qua đó tăng khả năng bảo vệ lâu dài, đặc biệt tại các khu vực lưu hành nhiều chủng HIV khác nhau như Nam Phi và Đông Phi.

Theo Chương trình Phối hợp phòng, chống HIV/AIDS của Liên Hợp Quốc (UNAIDS), phụ nữ trẻ và trẻ em gái tiếp tục là nhóm chịu ảnh hưởng nặng nề nhất, chiếm hơn 60% số ca nhiễm mới tại nhiều quốc gia châu Phi cận Sahara. Các biện pháp dự phòng và điều trị hiện nay như PrEP (dự phòng trước phơi nhiễm) và ART (điều trị kháng retrovirus) đã cứu sống hàng triệu người, song tỉ lệ bao phủ mới chỉ đạt khoảng 77%, khiến hơn 630.000 người tử vong liên quan đến HIV mỗi năm.

Bên cạnh đó, biến đổi khí hậu, di cư và hạn chế về hạ tầng y tế, đặc biệt là chuỗi cung ứng thuốc, đang làm gia tăng thách thức trong kiểm soát HIV tại khu vực này.

Các thử nghiệm vaccine mRNA bước đầu mang lại tín hiệu tích cực

Theo Science.org, thử nghiệm IAVI G003 được triển khai từ tháng 5/2025 tại Rwanda và Nam Phi đã ghi nhận khoảng 80% người tham gia hình thành phản ứng miễn dịch với chủng HIV clade C – chủng phổ biến nhất tại châu Phi. Vaccine cho thấy độ an toàn cao, chỉ gây tác dụng phụ nhẹ.

Cùng thời điểm, thử nghiệm HVTN 302 do Viện Dị ứng và bệnh truyền nhiễm quốc gia Hoa Kỳ (NIAID) tài trợ, triển khai tại Nam Phi và Uganda, cũng ghi nhận tỉ lệ kích hoạt tế bào miễn dịch đạt khoảng 70% ở giai đoạn đầu.

Tại Zimbabwe, vaccine mRNA GRAdHIVNE1 – tập trung kích hoạt đáp ứng tế bào T – bước đầu cho thấy phản ứng miễn dịch tích cực, đặc biệt ở nhóm phụ nữ trẻ. Một số nghiên cứu tiền lâm sàng cho thấy nguy cơ nhiễm virus giảm đáng kể trong môi trường thí nghiệm.

Mặc dù đạt nhiều kết quả khả quan, các chương trình vaccine HIV mRNA tại châu Phi vẫn đối mặt với không ít khó khăn. Việc cắt giảm một phần nguồn tài trợ quốc tế, đặc biệt từ Hoa Kỳ, đã khiến một số dự án nghiên cứu phải tạm hoãn. Trong khi đó, yêu cầu bảo quản lạnh sâu và năng lực sản xuất nội địa còn hạn chế tiếp tục là rào cản lớn.

Theo Tổ chức Sở hữu trí tuệ thế giới (WIPO), hiện chỉ khoảng 1% vaccine sử dụng tại châu Phi được sản xuất trong khu vực. Trước thực tế này, các tổ chức quốc tế như Gates Foundation và Unitaid đang thúc đẩy chuyển giao công nghệ và hỗ trợ xây dựng năng lực sản xuất vaccine mRNA tại chỗ.

Theo kế hoạch, một số vaccine mRNA HIV dự kiến bước vào giai đoạn thử nghiệm quy mô lớn từ năm 2026, với mục tiêu đạt hiệu quả bảo vệ khoảng 60%. Gates Foundation đã cam kết tài trợ dài hạn cho các chương trình nghiên cứu và sản xuất vaccine mRNA tại châu Phi.

Các chuyên gia nhận định, nếu được đầu tư đúng mức, vaccine mRNA không chỉ góp phần kiểm soát HIV mà còn tạo nền tảng khoa học – công nghệ để châu Phi chủ động ứng phó với nhiều dịch bệnh truyền nhiễm khác trong tương lai.

Việc châu Phi tham gia trực tiếp vào nghiên cứu, thử nghiệm và sản xuất vaccine mRNA được xem là bước chuyển quan trọng, từng bước đưa khu vực này từ vị thế thụ động sang vai trò chủ động trong nỗ lực bảo vệ sức khỏe cộng đồng toàn cầu.

Thúy Vân

(Theo Science.org)