Chủ động kiểm soát đồng nhiễm HIV/lao: Những nỗ lực bền bỉ từ hệ thống y tế cơ sở

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), người nhiễm HIV có nguy cơ mắc lao cao hơn từ 16 đến 27 lần so với người không nhiễm. Tại Việt Nam, số ca đồng nhiễm HIV/lao chiếm một tỉ lệ đáng kể trong tổng số người bệnh HIV/AIDS, khiến công tác điều trị trở nên phức tạp hơn. Vấn đề này đòi hỏi một hệ thống y tế cơ sở chủ động, linh hoạt và phối hợp hiệu quả giữa các chương trình y tế quốc gia.

Chủ động kiểm soát đồng nhiễm HIV/lao, nhiều địa phương trên cả nước đã triển khai các mô hình kiểm soát đồng nhiễm HIV/lao với những cách làm sáng tạo, nỗ lực bền bỉ từ cơ sở, từng bước khống chế thành công "gánh nặng kép" này.

Bắc Giang: Chủ động kiểm soát từ y tế cơ sở

Là địa phương có số người nhiễm HIV còn sống đứng đầu khu vực trung du và miền núi phía Bắc, Bắc Giang luôn xác định đồng nhiễm HIV và lao là ưu tiên y tế hàng đầu. Theo số liệu từ Trung tâm Kiểm soát bệnh tật tỉnh, tính đến hết quý I/2025, toàn tỉnh ghi nhận hơn 4.000 ca HIV/AIDS, trong đó có gần 2.700 người còn sống.

Để kiểm soát đồng nhiễm hiệu quả, Bắc Giang đã triển khai đồng bộ nhiều giải pháp như: mở rộng xét nghiệm sàng lọc lao cho bệnh nhân HIV, tăng cường xét nghiệm HIV tại cộng đồng, lồng ghép điều trị ARV và điều trị lao tại các cơ sở y tế huyện và xã. Một điểm sáng của Bắc Giang là sự phối hợp chặt chẽ giữa các khoa phòng trong cùng một bệnh viện đa khoa tuyến huyện, từ đó tạo điều kiện thuận lợi cho bệnh nhân tiếp cận dịch vụ liên thông, không bị gián đoạn.

Đại diện Trung tâm Kiểm soát bệnh tật tỉnh Bắc Giang cho biết, ngành y tế tỉnh đang tập trung nâng cao năng lực cho cán bộ y tế cơ sở, đồng thời tăng cường công tác truyền thông, tư vấn để người dân hiểu rõ về nguy cơ đồng nhiễm và tự nguyện xét nghiệm. Nhờ vậy, tỉ lệ phát hiện sớm các ca lao trong nhóm bệnh nhân HIV đã tăng đáng kể trong hai năm qua.

Quảng Ninh: Phối hợp liên ngành để giảm gánh nặng kép

Tại Quảng Ninh, một trong những tỉnh có hệ thống y tế phát triển mạnh và sáng tạo, mô hình phối hợp liên ngành giữa Chương trình Phòng chống Lao và HIV được xem là yếu tố cốt lõi giúp giảm mạnh gánh nặng đồng nhiễm.

Ngay từ tuyến xã, các nhân viên y tế được tập huấn định kỳ về phát hiện sớm các triệu chứng nghi ngờ lao ở người nhiễm HIV. Song song, các phòng khám ngoại trú HIV/AIDS đều thực hiện sàng lọc lao định kỳ, đồng thời triển khai điều trị dự phòng lao (IPT) cho người nhiễm HIV chưa có dấu hiệu bệnh.

Đặc biệt, mô hình "Một điểm dừng – đa dịch vụ" tại Trung tâm Y tế TP. Hạ Long đã giúp hàng trăm bệnh nhân HIV tiếp cận cùng lúc các dịch vụ: xét nghiệm, điều trị ARV, điều trị lao và chăm sóc sức khỏe tinh thần. Mô hình này đã được Bộ Y tế nhân rộng trong các dự án sử dụng ngân sách quốc gia và hỗ trợ từ các tổ chức quốc tế.

Đại diện Trung tâm Y tế TP. Hạ Long cho biết, bệnh nhân HIV thường e ngại đến khám do kỳ thị, nhưng khi họ được điều trị cùng lúc nhiều dịch vụ tại một địa điểm duy nhất, tâm lý sợ hãi giảm đi rõ rệt. Đó là yếu tố quan trọng giúp duy trì điều trị liên tục, đặc biệt là trong các ca đồng nhiễm lao.

Thái Nguyên: Phát hiện sớm, điều trị kịp thời

Ở Thái Nguyên – trung tâm vùng trung du Bắc Bộ, công tác phòng chống đồng nhiễm HIV/lao đang từng bước chuyển từ bị động sang chủ động. Ngành y tế tỉnh này xác định phát hiện sớm là "chìa khóa" để cắt đứt chuỗi lây truyền và giảm nguy cơ tử vong.

Hệ thống y tế cơ sở được trang bị test nhanh lao và máy GeneXpert – một công nghệ phát hiện vi khuẩn lao tiên tiến – giúp rút ngắn thời gian chẩn đoán từ 2 tuần xuống chỉ còn 2 giờ. Đồng thời, việc cập nhật hồ sơ điện tử và kết nối dữ liệu giữa các cơ sở điều trị giúp theo dõi sát tình trạng bệnh nhân và cảnh báo sớm các ca bỏ điều trị.

Đại diện Trung tâm Kiểm soát bệnh tật Thái Nguyên cho biết, những người nhiễm HIV/AIDS thường ít quan tâm đến nguy cơ mắc bệnh lao và không kịp thời điều trị. Nếu tử vong cũng không tìm nguyên nhân vì sao, bởi gia đình thường cho rằng bị HIV/AIDS, suy giảm hệ miễn dịch, nên đổ bệnh và tử vong. Chính quan niệm này đã khiến gia đình, người thân chủ quan và vô tình tạo điều kiện cho bệnh lao có môi trường lây nhiễm trong cộng đồng dân cư. Vì vậy, người dân cần chủ động phát hiện sớm bệnh lao. Các y tế cơ sở cần nâng cao năng lực chẩn đoán tại các cơ sở y tế.

BSCKII Trần Thị Kim Anh, Trưởng khoa Bệnh Nhiệt đới, Bệnh viện Đa khoa Hà Đông nhận định: Người nhiễm HIV có nguy cơ mắc lao cao gấp 19 lần. Việc đưa kỹ thuật xét nghiệm nhanh xuống tận tuyến huyện như Thái Nguyên đã và đang làm là một bước đi đột phá giúp phát hiện sớm và điều trị hiệu quả.

Nghệ An: Giải trừ "gánh nặng kép" từ cộng đồng

Với dân số đông và địa bàn rộng lớn, Nghệ An đối diện nhiều thách thức trong kiểm soát đồng nhiễm HIV và lao. Tuy nhiên, nhờ vào mạng lưới y tế cơ sở rộng khắp và sự hỗ trợ từ các dự án quốc tế, tỉnh đã từng bước đẩy lùi gánh nặng kép này.

Điểm nổi bật trong cách làm của Nghệ An là sự vào cuộc của các tổ chức cộng đồng (CBO), đặc biệt trong tiếp cận nhóm nguy cơ cao, người nghiện ma túy và người nhiễm HIV chưa vào điều trị. Các nhóm CBO đảm nhận nhiệm vụ kết nối người bệnh với cơ sở y tế, hỗ trợ đưa đón đi khám và tư vấn tâm lý.

Đại diện Trung tâm Kiểm soát bệnh tật Nghệ An, cho biết: "Mô hình CBO không chỉ giúp phát hiện sớm các ca đồng nhiễm mà còn duy trì mối liên hệ giữa bệnh nhân và cơ sở điều trị. Tỉ lệ bỏ điều trị lao trong bệnh nhân HIV tại Nghệ An đã giảm 60% trong 2 năm qua".

Kiểm soát từ cơ sở – nền tảng cho thành công bền vững

Chia sẻ tại Hội nghị tổng kết phòng, chống HIV/AIDS năm 2024, PGS.TS. Phan Thị Thu Hương, nguyên Cục trưởng Cục Phòng, chống HIV/AIDS (Bộ Y tế) nhấn mạnh: "Đồng nhiễm HIV và lao là vấn đề y tế cộng đồng lớn nhất hiện nay trong số các bệnh nhiễm trùng cơ hội. Việc kiểm soát hiệu quả chỉ có thể đạt được khi chương trình HIV và chương trình lao phối hợp chặt chẽ từ trung ương đến địa phương".

Còn theo TS. Đinh Văn Lượng, Giám đốc Bệnh viện Phổi Trung ương: "Việt Nam là một trong số ít nước đạt tỷ lệ điều trị thành công bệnh lao trên 90%, nhưng nếu không kiểm soát đồng nhiễm HIV/lao, thành quả đó có thể bị đe dọa".

Đồng quan điểm, ThS. Nguyễn Minh Tâm, chuyên gia Chương trình Phòng chống HIV của UNAIDS tại Việt Nam, cho biết: "Chúng ta cần ưu tiên đầu tư cho y tế cơ sở, nơi trực tiếp tiếp xúc với bệnh nhân hằng ngày. Y tế cơ sở chính là tuyến đầu trong việc phát hiện, tư vấn, điều trị và hỗ trợ tâm lý cho người bệnh".

Kiểm soát đồng nhiễm HIV và lao không thể đạt được chỉ bằng nỗ lực của tuyến trên hay các chương trình quốc gia. Thành công thực sự chỉ đến khi từng trạm y tế xã, từng cán bộ y tế thôn bản, từng nhóm cộng đồng cùng đồng lòng hành động, chủ động phát hiện – tư vấn – điều trị kịp thời.

Thực tế tại Bắc Giang, Quảng Ninh, Thái Nguyên và Nghệ An đã chứng minh điều đó. Nhờ đầu tư đúng hướng cho hệ thống y tế cơ sở, chủ động tích hợp các chương trình điều trị, xây dựng mạng lưới cộng đồng hỗ trợ và khơi dậy sự tham gia của chính người bệnh, các địa phương này đang khống chế dần tỷ lệ đồng nhiễm HIV/lao, giảm số ca tử vong, giảm tỷ lệ bỏ điều trị và nâng cao chất lượng cuộc sống cho bệnh nhân.

Không chỉ là vấn đề y tế, đồng nhiễm HIV và lao còn là bài toán liên ngành, đòi hỏi phối hợp giữa y tế – giáo dục – lao động – chính quyền và cả các tổ chức xã hội. Trong giai đoạn 2025–2030, khi Việt Nam đặt mục tiêu chấm dứt dịch AIDS và kiểm soát bệnh lao vào năm 2035, kiểm soát đồng nhiễm sẽ là chỉ số quyết định thành bại.

Để hiện thực hóa mục tiêu đó, các chuyên gia cho rằng, một số giải pháp cần được thúc đẩy mạnh mẽ, bao gồm: Tăng cường đầu tư cho y tế cơ sở, đặc biệt tại vùng sâu, vùng xa, nơi nguy cơ đồng nhiễm cao và nguồn lực còn hạn chế; Tiếp tục tích hợp dịch vụ HIV và lao, bảo đảm người bệnh được điều trị liên tục, không gián đoạn; Mở rộng mạng lưới cộng đồng hỗ trợ (CBO) để nâng cao khả năng tiếp cận và giữ chân bệnh nhân trong hệ thống điều trị; Đào tạo cán bộ y tế cơ sở về kỹ năng phát hiện sớm, tư vấn và quản lý bệnh nhân đồng nhiễm; Chống kỳ thị, phân biệt đối xử, tạo môi trường thân thiện, an toàn và không phán xét cho người bệnh.

Như lời của PGS.TS. Phan Thị Thu Hương, nguyên Cục trưởng Cục Phòng, chống HIV/AIDS: "Kiểm soát đồng nhiễm HIV/lao không phải là câu chuyện của riêng ngành y tế, mà là câu chuyện về sự kiên định, hợp tác và cam kết không bỏ lại ai phía sau."

Cuộc chiến này còn dài, nhưng những bước đi từ cơ sở – những nỗ lực âm thầm mỗi ngày của đội ngũ y tế, của các nhóm cộng đồng – chính là nền móng để chúng ta tiến gần hơn tới một xã hội khỏe mạnh, không còn HIV/AIDS và bệnh lao là gánh nặng.

Thùy Chi