UNAIDS cảnh báo hàng triệu người mất quyền tiếp cận thuốc HIV do nguồn viện trợ suy giảm

Nguồn lực suy giảm khiến công tác phòng, chống HIV vào "chế độ khủng hoảng"

Theo báo cáo công bố ngày 25/11 của UNAIDS, tình trạng cắt giảm viện trợ trên diện rộng đã tạo ra cú sốc lớn nhất đối với ứng phó HIV trong nhiều thập kỷ. Việc Mỹ — quốc gia từng đóng góp tới 75% nguồn tài trợ quốc tế — tạm dừng toàn bộ hỗ trợ liên quan HIV từ đầu năm 2025 khiến chuỗi cung ứng thuốc và dịch vụ trên toàn cầu bị đứt gãy.

Hệ quả, một số lượng chưa được thống kê những người nhiễm HIV đã tử vong do phòng khám địa phương phải đóng cửa, điều trị ARV bị gián đoạn, nhiều dịch vụ do cộng đồng điều hành không còn khả năng duy trì.

Riêng thuốc PrEP, biện pháp dự phòng lây nhiễm HIV quan trọng có tới 2,5 triệu người mất quyền tiếp cận. Một khảo sát của UNAIDS và mạng lưới quyền phụ nữ ATHENA cho thấy gần một nửa phụ nữ và trẻ gái vị thành niên bị gián đoạn dịch vụ phòng ngừa và điều trị HIV tại cộng đồng.

Không chỉ phụ nữ và trẻ em gái 15–24 tuổi - nhóm ghi nhận 570 ca nhiễm mới mỗi ngày trong năm 2024 - các tổ chức do cộng đồng lãnh đạo cũng chịu ảnh hưởng nặng nề. Hơn 60% tổ chức do phụ nữ lãnh đạo phải tạm dừng các chương trình thiết yếu; dịch vụ dành cho nhóm MSM, người bán dâm, người tiêm chích ma túy, người chuyển giới bị thu hẹp hoặc dừng hoạt động.

Trong khi đó, Nhà Trắng bác bỏ đánh giá của UNAIDS, cho rằng những nhận định này "không đúng" và các chương trình sử dụng tài chính Mỹ "phù hợp với lợi ích quốc gia".

Viện trợ suy giảm khiến mục tiêu kết thúc dịch AIDS vào 2030 bị đe dọa

Không chỉ viện trợ từ Mỹ sụt giảm, nhiều nhà tài trợ châu Âu cũng thu hẹp ngân sách do áp lực tăng chi tiêu quốc phòng. Một phần chương trình HIV đã được PEPFAR khôi phục, song tổng mức tài trợ vẫn giảm, tạo ra khoảng trống tài chính nghiêm trọng.

Theo dự báo của UNAIDS, nếu không có biện pháp can thiệp khẩn cấp, thế giới có thể ghi nhận thêm 3,3 triệu ca nhiễm HIV mới giai đoạn 2025–2030, đồng nghĩa mục tiêu chấm dứt AIDS như mối đe dọa sức khỏe cộng đồng vào năm 2030 có nguy cơ thất bại.

Số liệu mới nhất cho thấy thế giới hiện có 40,8 triệu người sống chung với HIV, ghi nhận 1,3 triệu ca nhiễm mới trong năm 2024. Từ 2010 đến 2024, tử vong liên quan AIDS giảm 54% xuống còn 630.000 trường hợp mỗi năm; ca nhiễm mới giảm 40% - những nỗ lực đáng kể nhưng vẫn ở mức cao và đầy rủi ro nếu dòng tài chính tiếp tục suy giảm.

Nỗ lực duy trì điều trị: Nhiều quốc gia tăng nguồn lực trong nước

Trong bối cảnh nguồn viện trợ quốc tế thu hẹp, một số quốc gia đã chủ động tìm cách duy trì nguồn lực trong nước để bảo đảm bền vững kết quả phòng, chống HIV/AIDS. Điển hình các quốc gia Nigeria, Uganda, Bờ Biển Ngà, Nam Phi và Tanzania cam kết tăng đầu tư trong nước và triển khai các biện pháp nhằm bảo đảm điều trị liên tục.

Nhờ những nỗ lực này, số người bắt đầu điều trị ARV mới tại nhiều quốc gia vẫn ổn định, thậm chí tăng lên, cho thấy khả năng phục hồi khi có cam kết chính trị mạnh mẽ.

Bà Winnie Byanyima, Giám đốc điều hành UNAIDS, cho biết tổ chức đang hỗ trợ ít nhất 30 quốc gia tăng nguồn lực trong nước, nhưng nhấn mạnh "khoảng trống tài chính quá lớn để có thể lấp đầy ngay lập tức".

Bên cạnh thách thức, các tiến bộ khoa học tiếp tục đem lại hy vọng mới. Thuốc tiêm dự phòng HIV kéo dài tác dụng - như lenacapavir dùng mỗi 6 tháng/lần - có tiềm năng bảo vệ hàng chục nghìn người tại khu vực dịch nặng.

Năm 2025, Quỹ Gates, UNITAID, Quỹ Toàn cầu và PEPFAR đã công bố các sáng kiến nhằm mở rộng tiếp cận thuốc generic giá rẻ, giảm chi phí xuống chỉ còn 40 USD/người/năm trong một số trường hợp - con số có thể tạo ra thay đổi lớn tại các nước thu nhập thấp.

"Chúng ta có khoa học, có công cụ, có chiến lược hiệu quả. Điều chúng ta cần là lòng dũng cảm," bà Byanyima nhấn mạnh.

Lời kêu gọi hành động cho Ngày Thế giới phòng chống AIDS

UNAIDS đưa ra bốn nhóm khuyến nghị trọng tâm nhằm giúp thế giới duy trì đà tiến tới mục tiêu 2030:

Thứ nhất, khẳng định đoàn kết quốc tế và chủ nghĩa đa phương. Những cam kết tại G20 và việc bổ sung Quỹ Toàn cầu là nền tảng để duy trì sức sống của các chương trình HIV.

Thứ hai, duy trì và mở rộng tài trợ. Nguồn lực trong nước không đủ nhanh để bù khoảng trống; thế giới cần cơ chế tái cấu trúc nợ theo khuyến nghị G20 nhằm giải phóng nguồn lực đang "kẹt" trong trả nợ công.

Thứ ba, đầu tư vào đổi mới. Mở rộng tiếp cận thuốc phòng ngừa lenacapavir cho 20 triệu người; cấp phép cho nhiều nhà sản xuất để giảm chi phí.

Thứ tư, bảo vệ quyền con người, củng cố vai trò cộng đồng. Bảo đảm quyền tiếp cận chăm sóc sức khỏe, quyền tự chủ cơ thể và tăng cường lãnh đạo cộng đồng — "xương sống" của mọi phản ứng HIV hiệu quả.

Sau nhiều thập kỷ nỗ lực, nhân loại đã tiến gần mục tiêu chấm dứt AIDS vào năm 2030. Tuy nhiên, cú sốc tài chính toàn cầu đang đe dọa kéo lùi mọi tiến bộ. "Đây là lúc chúng ta phải lựa chọn. Để các cú sốc về tài chính cuốn đi thành quả hàng thập kỷ, hoặc chúng ta đoàn kết và hành động để chấm dứt AIDS. Hãy cùng chung tay để mục tiêu chấm dứt dịch AIDS có thể trở thành sự thật vào 2030" bà Winnie Byanyima kêu gọi.

Thùy Chi