35 năm kiên trì ứng phó HIV/AIDS và quyết tâm chấm dứt dịch AIDS vào năm 2030

Sáng 25/11, Bộ Y tế tổ chức gặp mặt cung cấp thông tin cho báo chí nhân Tháng hành động quốc gia phòng, chống HIV/AIDS năm 2025; hưởng ứng 35 năm Việt Nam ứng phó với HIV/AIDS.

35 năm – hành trình của ý chí và sự chung tay

Phát biểu tại cuộc họp báo, TS. BS. Nguyễn Lương Tâm, Phó Cục trưởng Cục Phòng bệnh, Bộ Y tế cho biết: Năm 2025 đánh dấu một cột mốc đặc biệt quan trọng trong hành trình 35 năm Việt Nam ứng phó với HIV/AIDS - một hành trình chứa đựng biết bao nỗ lực bền bỉ, những trăn trở, hy sinh và cả những thành tựu rất đáng tự hào.

Từ những ngày đầu đối mặt với đại dịch đầy hoang mang và thiếu thốn, đến nay, chúng ta đã cùng nhau xây dựng được một chương trình phòng, chống HIV/AIDS vững vàng, nhân văn và hiệu quả, được cộng đồng quốc tế ghi nhận.

Nhiều chiến lược quan trọng đã được triển khai đồng bộ trong ba thập kỷ rưỡi qua như: Mở rộng dịch vụ xét nghiệm, cung cấp điều trị ARV miễn phí, triển khai điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng thuốc thay thế Methadone, mở rộng PrEP, đa dạng hóa các mô hình tiếp cận nhóm nguy cơ, thúc đẩy chuyển đổi số trong quản lý dịch… Những thành tựu này không chỉ mang ý nghĩa y học mà còn thể hiện sự kiên định của hệ thống chính trị, các ngành, các tổ chức xã hội và chính những người chịu ảnh hưởng bởi HIV.

Tháng Hành động quốc gia phòng, chống HIV/AIDS năm nay với chủ đề "Đoàn kết là sức mạnh – Chung tay chấm dứt dịch bệnh AIDS" không chỉ là một khẩu hiệu truyền thông mà còn là lời nhắc nhở sâu sắc về giá trị cốt lõi đã làm nên mọi thành tựu của chúng ta trong suốt 35 năm qua. Đó là sức mạnh của sự đoàn kết, của tinh thần gắn bó, sẻ chia trách nhiệm và hợp tác chặt chẽ giữa từng cá nhân, từng cộng đồng và toàn xã hội.

HIV/AIDS tại Việt Nam vẫn diễn biến phức tạp

Ông Nguyễn Lương Tâm, cho biết dịch HIV/AIDS tại Việt Nam vẫn tiếp tục diễn biến phức tạp. Lây truyền qua đường tình dục chiếm tỉ lệ trên 80% trong các trường hợp mắc mới. Nhóm tuổi 15-29 tuổi chiếm phần lớn số ca phát hiện mới và hơn 80% người nhiễm HIV mới là nam giới.

Tỉ lệ nhiễm HIV trong nhóm nam quan hệ tình dục đồng giới (MSM) và người chuyển giới tiếp tục tăng. Nghiên cứu tại 10 tỉnh, thành phố năm 2024 cho thấy cả nước ước tính có 428.450 MSM, chiếm 1-2% dân số nam từ 15-49 tuổi, trong đó 295.000 người thuộc nhóm nguy cơ cao.

Kết quả giám sát trọng điểm (HSS) ghi nhận tỉ lệ nhiễm mới HIV trong nhóm MSM là 7,2%, nhóm MSM sử dụng ma túy khi quan hệ tình dục có nguy cơ nhiễm HIV cao gấp 8 lần so với nhóm không sử dụng chất.

Bên cạnh đó, tỉ lệ nhiễm các bệnh lây truyền qua đường tình dục và tỉ lệ không sử dụng bao cao su trong nhóm MSM đều đang ở mức cao. Các hành vi nguy cơ như sử dụng ma túy tổng hợp, quan hệ tình dục tập thể hoặc các hành vi kết nối qua mạng xã hội tiếp tục làm tăng nguy cơ lây nhiễm.

Nhiều tỉnh không nằm trong nhóm trọng điểm cũng ghi nhận số ca nhiễm mới tăng, nhất là tại các khu vực lây lan nhanh trong nhóm MSM hoặc các địa phương không còn dự án viện trợ hỗ trợ chuyên môn và dịch vụ.

Theo báo cáo của Cục Phòng bệnh, trong năm 2024, hệ thống y tế đã thực hiện hơn 3,4 triệu mẫu xét nghiệm HIV và phát hiện 13.351 trường hợp dương tính qua sàng lọc.

Cả nước có 1.300 cơ sở xét nghiệm sàng lọc và 251 cơ sở xét nghiệm khẳng định tại 34 tỉnh. Có 50 tỉnh triển khai xét nghiệm đánh giá nhiễm mới (Recency test). Các mô hình tự xét nghiệm HIV tiếp tục mở rộng, trong đó phát hiện qua website cung cấp bộ kit đã ghi nhận 13.297 lượt phát bộ tự xét nghiệm và 174 mẫu phản ứng.

Những mô hình xét nghiệm cộng đồng cũng được triển khai tại nhiều tỉnh, đặc biệt ở khu vực Đồng bằng sông Cửu Long để đáp ứng tình huống dịch khẩn cấp.

Về điều trị, tính đến ngày 30/6/2025, cả nước có 536 cơ sở điều trị HIV với 185.612 bệnh nhân đang điều trị ARV, bao gồm 183.474 người lớn và 2.138 trẻ em.

Số người được điều trị ARV chi trả qua BHYT tăng đều qua các năm, đạt 162.080 bệnh nhân vào năm 2024, chiếm 91% số bệnh nhân điều trị ARV. Trong giai đoạn 2021-2024, BHYT đã chi khoảng 954 tỉ đồng cho thuốc ARV.

Song song đó, chương trình điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng Methadone tiếp tục được duy trì với hơn 46.500 người tham gia. Dịch vụ dự phòng trước phơi nhiễm (PrEP) cũng được mở rộng mạnh mẽ. Từ 2 tỉnh năm 2017 (Hà Nội và TPHCM), đến nay PrEP đã được triển khai tại 34 tỉnh với 221 cơ sở, giúp Việt Nam trở thành nước có độ bao phủ PrEP hàng đầu khu vực châu Á - Thái Bình Dương.

Số lượng MSM tăng nhanh qua các năm: năm 2017 ước tính 170.000 người; năm 2019 là 278.000 người; đến năm 2024 là hơn 428.450 người. Nhu cầu sử dụng PrEP dự kiến tiếp tục tăng cao, ước tính đạt 109.074 người vào năm 2025 và tăng lên 204.531 người vào năm 2030.

Vẫn còn nhiều thách thức phải vượt qua

Bên cạnh những kết quả đạt được, Cục Phòng bệnh nhấn mạnh nhiều thách thức lớn đang cản trở mục tiêu chấm dứt dịch AIDS vào năm 2030. Ngân sách trung ương cho chương trình giảm so với giai đoạn 2016-2020, thời điểm chương trình được đầu tư trung bình 292 tỉ đồng/năm.

Địa phương mới bố trí được 32 triệu USD cho kế hoạch bảo đảm tài chính, thấp hơn con số cam kết 44 triệu USD, do nhiều nội dung chi chưa có căn cứ pháp lý để trình Hội đồng nhân dân. Nhiều tỉnh còn phụ thuộc vào dự án quốc tế.

Bên cạnh đó, chưa tối ưu hóa nguồn BHYT do chưa đạt được mục tiêu 100% người nhiễm có thẻ BHYT. BHYT chưa cung ứng đủ thuốc ARV do mua sắm đấu thầu chậm các năm.

Việc xét nghiệm HIV mở rộng gặp khó khăn khi một số đơn vị thiếu nhân lực, thiếu nhóm tiếp cận cộng đồng, nguồn sinh phẩm không còn được hỗ trợ miễn phí và phải chuyển sang hình thức mua dịch vụ.

Một số người nhiễm mới ghi nhận tại cơ sở y tế nhưng khó theo dõi vì e ngại công khai tình trạng bệnh, dẫn đến mất dấu và không thể tư vấn cho bạn tình hoặc bạn chích. Trong khi đó, kỳ thị và phân biệt đối xử trong cộng đồng, trong cơ sở y tế và tự kỷ thị ở người nhiễm vẫn là rào cản lớn.

Các can thiệp giảm hại như cấp bơm kim tiêm và bao cao su chủ yếu dựa vào tài trợ của Quỹ Toàn cầu và chưa được địa phương đầu tư đầy đủ. PrEP cũng đối mặt nhiều hạn chế khi BHYT chưa chi trả, chi phí xét nghiệm liên quan và điều trị STIs cao, trong khi nhóm MSM và người chuyển giới vẫn chịu nhiều rào cản do kỳ thị.

Trong khi đó, ông Raman Hailevich, Giám đốc quốc gia UNAIDS tại Việt Nam, cảnh báo về sự suy giảm mạnh nguồn tài trợ quốc tế, đe dọa các dịch vụ thiết yếu như tìm kiếm ca bệnh, PrEP hay ARV bậc hai. Việt Nam dù có nguồn lực nội địa tương đối ổn định vẫn cần đẩy nhanh tiến trình tự chủ hoàn toàn vào năm 2029.

Trong bối cảnh đó, lãnh đạo UNAIDS đều nhấn mạnh vai trò then chốt của báo chí. Những câu chuyện về người sống chung với HIV, những mô hình cộng đồng hiệu quả hay dịch vụ sẵn có như xét nghiệm miễn phí, điều trị Methadone hoặc PrEP cần được truyền tải sâu rộng để giảm kỳ thị và khuyến khích tiếp cận sớm.

"Chỉ khi mọi người được tiếp cận bình đẳng, không ai bị bỏ lại phía sau, Việt Nam mới có thể tiếp tục bảo vệ vững chắc thành quả 35 năm qua và tiến gần hơn đến mục tiêu chấm dứt AIDS vào năm 2030", ông Raman Hailevich nhấn mạnh.

Tại buổi gặp mặt báo chí, TS. BS. Nguyễn Lương Tâm kêu gọi các cơ quan báo chí tiếp tục phát huy vai trò tuyên truyền, nâng cao nhận thức cho cộng đồng: Đưa tin, viết bài về thông điệp "Đoàn kết là sức mạnh – Chung tay chấm dứt dịch bệnh AIDS" nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng; thực hiện các bài viết, phóng sự nhân văn về câu chuyện của người sống chung với HIV, người trong các nhóm nguy cơ cao để giúp công chúng hiểu và đồng cảm hơn, từ đó giảm kỳ thị và phân biệt đối xử; truyền tải các kiến thức phòng, chống HIV/AIDS như tầm quan trọng của xét nghiệm sớm, điều trị ARV, sử dụng PrEP, và các biện pháp dự phòng lây nhiễm HIV.

Bên cạnh đó, giới thiệu các chương trình, dịch vụ phòng, chống HIV/AIDS như cấp phát methadone, xét nghiệm miễn phí, hoặc các điểm cung cấp PrEP để người dân dễ dàng tiếp cận; tuyên dương các mô hình thành công, những cá nhân và tổ chức tiêu biểu trong 35 năm phòng, chống HIV/AIDS…

"Để Việt Nam đạt mục tiêu chấm dứt dịch bệnh AIDS vào năm 2030, không chỉ ngành y tế mà toàn xã hội phải cùng hành động. Báo chí, cộng đồng, tổ chức xã hội, các nhóm nguy cơ – mỗi người đều là một phần quan trọng của nỗ lực chung này", TS.BS Nguyễn Lương Tâm nhấn mạnh.

Thùy Chi