Việc chấm dứt bệnh lao là hoàn toàn có thể!

Để hiểu rõ hơn về những khó khăn, kết quả trong công tác phòng, chống lao, nhân Ngày Thế giới phòng, chống lao (24/3), phóng viên Báo Điện tử Chính phủ đã có cuộc trao đổi, phỏng vấn TS. BS. Đinh Văn Lượng, Giám đốc Bệnh viện Phổi Trung ương - Chủ nhiệm Chương trình Chống lao Quốc gia.

Lời khẳng định đanh thép cho cuộc chiến phòng, chống lao

Chủ đề Ngày Thế giới phòng chống lao năm 2023 là "Đúng! Chúng ta có thể chấm dứt bệnh lao", ông có thể nói rõ hơn về chủ đề Ngày thế giới phòng chống lao năm nay?

TS. BS. Đinh Văn Lượng: Chủ đề của Ngày Thế giới Phòng chống Lao năm nay trên toàn cầu là "YES! WE CAN END TB" (ĐÚNG! CHÚNG TA CÓ THỂ CHẤM DỨT BỆNH LAO). Chủ đề mang đến niềm hy vọng và niềm tin mạnh mẽ như một lời khẳng định đanh thép của tất cả chúng ta rằng việc chấm dứt bệnh lao là hoàn toàn có thể.

Chủ đề nhấn mạnh về việc huy động sức mạnh tổng thể, thu hút sự quan tâm, tập trung mọi nguồn lực nhằm đẩy mạnh cuộc chiến chống bệnh lao. Những kết quả phục hồi công tác phòng chống lao tại các nước có gánh nặng bệnh lao cao sau ảnh hưởng của đại dịch COVID-19 đã cho thấy chúng ta hoàn toàn có thể đến gần hơn với mục tiêu chấm dứt bệnh lao.

Năm 2023 là một năm đặc biệt quan trọng để chúng ta cùng vào cuộc, đây được coi là "năm của hy vọng" để nhận được sự chung tay, tập hợp sức mạnh của toàn cầu trong tiến trình thanh toán bệnh lao. Chủ đề lạc quan này mang đến nguồn năng lượng tràn đầy, thôi thúc và thể hiện tinh thần quyết tâm cao độ, đồng thời cho thấy sự cấp bách và cần thiết của việc đẩy mạnh đầu tư, mở rộng quy mô, tăng tốc độ thực hiện chẩn đoán, chăm sóc, điều trị, dự phòng bệnh lao để cứu sống thêm hàng triệu người.

Theo báo cáo bệnh lao toàn cầu của Tổ chức Y tế Thế giới (Global TB Report) năm 2022, số lượng tử vong do bệnh lao đã tăng lên trong 2 năm liên tiếp và lần đầu tiên ước tính số lượng người mới mắc bệnh lao hàng năm cũng đã tăng lên sau hơn một thập kỷ.

Chúng ta cũng biết rằng mặc dù đã tiến gần hơn đến việc đạt được một số mục tiêu về bệnh lao đề ra trong cuộc họp cấp cao của Liên Hợp Quốc năm 2018, nhiều mục tiêu vẫn chưa đạt được.

Tuy nhiên, chúng ta cũng đã được chứng kiến những nỗ lực đáng kinh ngạc của một số quốc gia nhằm khắc phục tác động nặng nề của COVID-19 đối với công tác phòng chống bệnh lao ở quốc gia họ.

Chúng ta cũng thấy việc ưu tiên nghiên cứu và bảo đảm khả năng tiếp cận các kỹ thuật chẩn đoán mới, phác đồ điều trị và phòng ngừa mới, các khuyến nghị và hướng dẫn mới đã được chú trọng.

Bên cạnh đó, chúng ta cũng thấy được tiếng nói của những người bị ảnh hưởng bởi bệnh lao ngày càng được coi trọng và họ đóng vai trò trung tâm trong việc ứng phó với bệnh lao ở nhiều quốc gia.

Việt Nam vẫn xếp thứ 11 trong 30 nước có gánh nặng bệnh nhân lao

Xin ông cho biết tình hình bệnh lao và sự hồi phục của công tác phòng, chống bệnh lao sau đại dịch COVID-19 tại Việt Nam?

TS. BS. Đinh Văn Lượng: Dịch tễ lao ở Việt Nam hiện vẫn còn cao, xếp thứ 11 trong 30 nước có gánh nặng bệnh nhân lao cao trên thế giới và xếp thứ 11 trong số 30 nước có gánh nặng bệnh lao kháng đa thuốc cao nhất trên toàn cầu. Đặc biệt, 2 năm diễn ra dịch COVID-19 (năm 2020-2021), công tác phòng chống lao tại nước ta đã phải chịu ảnh hưởng nghiêm trọng. Năm 2021, Việt Nam là một trong những quốc gia có mức độ giảm phát hiện bệnh lao cao nhất toàn cầu do ảnh hưởng của đại dịch.

Người dân không hoặc khó tiếp cận với các dịch vụ y tế, đặc biệt là các dịch vụ chẩn đoán, điều trị lao. Nhiều cơ sở y tế, bệnh viện trong hệ thống phòng, chống lao trên toàn quốc được phân công điều trị bệnh nhân COVID-19. 

Cũng vì thế, công tác phòng, chống bệnh lao bị đình trệ. Nhiều tỉnh thành thiếu vật tư và trang thiết bị gây khó khăn cho các bệnh viện hoạt động khám chữa bệnh lao, bệnh phổi. Các hoạt động phát hiện bệnh nhân lao cũng bị ảnh hưởng, không triển khai được do thực hiện giãn cách xã hội. 

Hậu quả là giảm số lượng bệnh nhân lao mới được phát hiện. Cụ thể, trong năm 2020 số lượng bệnh nhân lao được phát hiện và điều trị trên toàn quốc chỉ giảm nhẹ 3,1% so với năm 2019. Tuy nhiên, đến năm 2021 với dịch COVID-19 diễn biến nặng nề, đặc biệt với các quy định giãn cách xã hội, số bệnh nhân lao phát hiện giảm đến 22% so với năm 2020 và giảm 24,5% so với năm 2019. Mức độ giảm này thậm chí còn cao hơn mức giảm trên toàn cầu năm 2020 (khoảng 18%).

Trong năm 2022, đại dịch COVID-19 vẫn chưa hoàn toàn kết thúc, số ca mắc COVID-19 trong cộng đồng vẫn còn tồn tại, do đó, song song với tăng cường công tác phòng chống lao tại các tuyến, các biện pháp bảo đảm an toàn bệnh viện, an toàn của cộng đồng trước đại dịch COVID-19 cũng cần phải được lưu tâm.

Số liệu phát hiện của Chương trình chống lao quốc gia năm 2022 đã có sự cải thiện đáng kể để phục hồi lại chất lượng và tác động tích cực của chương trình so với cùng kỳ năm 2021 (tăng 30,6%), thậm chí cao hơn cả cùng kỳ năm 2020 (tăng 1,8%).

Tuy nhiên, do chỉ tiêu cam kết với Qũy Toàn cầu cho giai đoạn 2021-2023 ở mức cao nhằm hướng đến mục tiêu chấm dứt bệnh lao vào năm 2030, số ca bệnh lao được thông báo năm 2022 của Chương trình chống lao quốc gia năm 2022 chỉ mới đạt được 74,2% chỉ tiêu kế hoạch cả năm (103.120 ca bệnh/chỉ tiêu 139.000 ca). Mặc dù vậy, việc phục hồi hoạt động phát hiện và công tác chống lao tại các địa phương ngang bằng với giai đoạn trước COVID-19 đã cho thấy những nỗ lực to lớn của hệ thống chống lao trên toàn quốc.

Giống như nhiều quốc gia khác, Việt Nam chúng ta đang phải đối mặt nguy cơ bệnh lao bùng phát trong cộng đồng. Tổ chức Y tế thế giới (WHO) ước tính trong 2 năm 2020-2021, số lượng và tỉ lệ tử vong do lao tăng trở lại so với giai đoạn trước đây, cụ thể, số lượng bệnh nhân tử vong do lao trong năm 2021 được ước tính là 12.000 người, tăng 35,8% với năm 2020. Nếu không được phát hiện và điều trị, tỉ lệ tử vong của bệnh nhân lao rất cao, khoảng 50%.

Lao kháng thuốc – Rào cản tiến tới mục tiêu chấm dứt lao

Hiện lao kháng thuốc vẫn đang là vấn đề đáng báo động và là một trong những rào cản để chúng ta tiến gần tới mục tiêu chấm dứt bệnh lao. Xin ông cho biết nguyên nhân nào thúc đẩy tình trạng này ngày càng nghiêm trọng?

TS. BS. Đinh Văn Lượng: Lao kháng thuốc là tình trạng vi khuẩn lao đột biến kháng lại các thuốc chống lao, khiến việc điều trị trở lên rất khó khăn và bản thân người bệnh trở thành nguồn lây lan vi khuẩn lao kháng thuốc nguy hiểm cho cộng đồng. Lao kháng thuốc được chia làm nhiều loại: lao kháng đơn thuốc, kháng nhiều thuốc, kháng đa thuốc, siêu kháng thuốc,… nhưng nhìn chung các thể lao kháng thuốc đều hết sức nguy hiểm.

Tình trạng Lao kháng thuốc có thể xảy ra do nhiều nguyên nhân như: Bệnh nhân không thực hiện điều trị đầy đủ theo hướng dẫn của bác sĩ như quên thuốc, tự ý bỏ thuốc, không tái khám,… Do đó việc tuân thủ điều trị và thực hiện theo đúng hướng dẫn của bác sĩ điều trị là hết sức quan trọng.

Mặt khác, bệnh nhân cũng có thể mắc bệnh lao kháng thuốc từ các nguồn lây khác sẵn có trong cộng đồng.

Tóm lại, có nhiều nguyên nhân dẫn tới việc các bệnh nhân bị lao kháng thuốc, trong đó việc không tuân thủ điều trị bệnh lao từ lúc còn là lao nhạy cảm hoặc bị lây nhiễm chủng vi khuẩn lao kháng thuốc ngay từ đầu trong cộng đồng là những nguyên nhân chính.

Khi bệnh nhân đã bị mắc lao kháng thuốc, việc điều trị sẽ khó khăn hơn nhiều, chuyển sang phác đồ điều trị lao kháng thuốc với những loại thuốc có thể gây nhiều tác dụng không mong muốn hơn và thời gian điều trị kéo dài hơn; và nếu bệnh nhân không được điều trị, tỉ lệ tử vong sẽ cao hơn.

Ứng dụng các kỹ thuật, công nghệ tiên tiến để chuẩn đoán và điều trị bệnh lao

Việc ứng dụng các kỹ thuật tiên tiến để sàng lọc, chẩn đoán sớm giúp giảm gánh nặng bệnh lao, xin ông cho biết chúng ta đang có những xét nghiệm gì để chẩn đoán bệnh lao cũng như là lao kháng thuốc và phương pháp điều trị mới cho bệnh lao kháng thuốc?

TS. BS. Đinh Văn Lượng: Trước đây chẩn đoán lao, đặc biệt là lao kháng thuốc thường khó khăn do hạn chế về hệ thống xét nghiệm, đặc biệt với các hệ thống chẩn đoán và điều trị lao ở tuyến cơ sở. Tuy nhiên, đến thời điểm hiện tại, toàn bộ các tỉnh thành trên cả nước đã được Chương trình chống lao quốc gia trang bị hệ thống máy xét nghiệm GeneXpert hiện đại, cho kết quả nhanh với độ nhạy và độ đặc hiệu cao.

Bên cạnh việc chẩn đoán lao, xét nghiệm GenXpert còn cho kết quả về mức độ vi khuẩn cũng như tính kháng thuốc của vi khuẩn lao với Rifampicin là thuốc quan trọng hàng đầu trong phác đồ điều trị lao nhạy cảm. 

Những năm gần đây, rất nhiều xét nghiệm sinh học phân tử mới giúp chẩn đoán và phát hiện nhanh lao kháng thuốc như: Xpert MTB/RIF, Xpert XDR, LPA hàng 1, hàng 2, Truenat, NAATs,.. đã được WHO phê chuẩn và được triển khai tại Việt Nam. Các xét nghiệm này đã được WHO đưa vào khuyến cáo mới nhất trong chẩn đoán sớm bệnh lao, lao kháng thuốc với độ nhạy và độ đặc hiệu cao, xác định được tính kháng thuốc với nhiều loại thuốc lao, thời gian trả kết quả nhanh, hứa hẹn sẽ là mũi nhọn mới trong chẩn đoán sớm bệnh lao và lao kháng thuốc.

Các nghiên cứu được thực hiện tại Việt Nam phối hợp giữa Chương trình chống lao quốc gia và WHO về chẩn đoán sớm lao kháng thuốc cũng đem lại rất nhiều lợi ích cho người bệnh mắc lao kháng thuốc tại Việt Nam.

Ngoài ra, các xét nghiệm truyền thống như nuôi cấy, kháng sinh đồ cũng có nhiều cải tiến những năm gần đây, giúp phát hiện được nhiều hơn các chủng vi khuẩn lao kháng với nhiều loại thuốc khác nhau.

Đặc biệt, gần đây các xét nghiệm kháng sinh đồ còn cho biết tính kháng của vi khuẩn lao với các thuốc chống lao mới nhất, giúp lựa chọn phác đồ điều trị tối ưu cho người bệnh.

Về phương pháp điều trị mới đối với lao kháng thuốc, trước đây lao kháng thuốc, đặc biệt là lao kháng Rifampicin, lao tiền siêu kháng, Lao siêu kháng thường gặp nhiều khó khăn do số lượng thuốc nhiều, thời gian điều trị kéo dài (thường kéo dài từ 9 tháng đến 18 tháng), nhiều tác dụng không mong muốn, người bệnh thường rất mệt mỏi trong quá trình điều trị cũng như gánh nặng kinh tế cao mặc dù Chương trình chống lao quốc gia đã hỗ trợ toàn bộ chi phí điều trị cho những người bệnh lao kháng thuốc. Chính những khó khăn này dẫn đến việc người bệnh bỏ trị, không tuân thủ điều trị.

Ảnh hưởng của đại dịch COVID-19 trên toàn quốc cũng ảnh hưởng không nhỏ đến việc chẩn đoán cũng như điều trị bệnh lao, đặc biệt là lao kháng thuốc. Tuy nhiên, Chương trình chống lao quốc gia cũng đã có những giải pháp nhanh chóng và kịp thời giúp bảo đảm quá trình điều trị của người bệnh không gián đoạn.

Đến thời điểm hiện tại, đã có nhiều thuốc mới trong điều trị Lao kháng thuốc đã được Chương trình chống lao quốc gia nghiên cứu và khuyến cáo đưa vào sử dụng như  Bedaquiline và Pretomanide. Với các thuốc lao mới, phác đồ điều trị lao kháng thuốc sẽ được rút ngắn thời gian hơn, số lượng thuốc điều trị ít hơn nhưng vẫn đảm bảo hiệu quả của phác đồ điều trị, ít tác dụng không mong muốn hơn.

Dự kiến trong hướng dẫn chẩn đoán và điều trị bệnh lao mới nhất sắp ban hành, người bệnh lao kháng thuốc, với các điều kiện phù hợp sẽ chỉ mất ít nhất 6 tháng điều trị với 3 – 4 thuốc thay vì mất 9 – 18 tháng điều trị với 5 – 7 thuốc như trước đây; ưu tiên các loại thuốc uống thay vì thuốc tiêm, giúp người bệnh dễ tiếp cận phác đồ hơn.

Các phác đồ điều trị mới đã được nghiên cứu bảo đảm hiệu quả điều trị, với nhiều lợi ích đem lại cho người bệnh mắc lao kháng thuốc, là một trong những mũi nhọn trong chiến dịch Chấm dứt bệnh Lao – END TB vào năm 2035.

Hãy cùng đồng hành để bảo vệ sức khỏe cộng đồng

Xin ông cho biết, trong thời gian tới, Chương trình chống lao quốc gia sẽ có những hoạt động cụ thể nào để nâng cao hiệu quả phòng chống bệnh lao, đặc biệt là lao kháng thuốc?

TS. BS. Đinh Văn Lượng: Có 4 điểm chúng ta cần thực hiện thật tốt để nâng cao hiệu quả phòng chống bệnh lao, đặc biệt là lao kháng thuốc.

Cụ thể, phát hiện sớm, điều trị hiệu quả cho những trường hợp lao nhạy cảm. Người bệnh mắc các thể lao nhạy cảm cần đi khám ngay khi có các triệu chứng nghi lao, tích cực tham gia các đợt khám sàng lọc chủ động bệnh hô hấp tại cộng đồng, sàng lọc tích cực bệnh lao trong các nhóm nguy cơ (tiểu đường, viêm phổi, bụi phổi, người cao tuổi…) tại cơ sở y tế.

Khi được chẩn đoán và chỉ định điều trị, bệnh nhân cần tuân thủ điều trị tốt và thực hiện theo đúng hướng dẫn của thầy thuốc để hạn chế tối đa các trường hợp lao kháng thuốc mắc phải do bỏ trị hay do người bệnh uống thuốc không đúng cách.

Chương trình chống lao sẽ tăng cường sàng lọc và phát hiện sớm các trường hợp mắc lao, đặc biệt là lao kháng thuốc trong cộng đồng với mũi nhọn là chiến lược 2X. Bệnh lao phát hiện sớm và điều trị sớm sẽ giúp hạn chế các biến chứng nặng nề cũng như đạt hiệu quả điều trị tốt hơn.

Khi đã phát hiện, chẩn đoán sớm, cần điều trị tốt các trường hợp mắc lao kháng thuốc: Áp dụng các phác đồ mới theo khuyến cáo của Bộ Y tế và Chương trình chống lao quốc gia sắp ban hành. Người bệnh khi được chỉ định điều trị cần tuân thủ điều trị tuyệt đối và thực hiện nghiêm ngặt các hướng dẫn của thầy thuốc. Điều trị tốt các trường hợp người bệnh mắc lao kháng thuốc sẽ giúp giảm nguồn lây lao kháng thuốc trong cộng đồng.

Sàng lọc phát hiện sớm bệnh lao và lao kháng thuốc trong nhóm người tiếp xúc gần, đăc biệt người tiếp xúc hộ gia đình bệnh nhân lao, lao kháng thuốc để chẩn đoán bệnh và thu nhận điều trị sớm nhất có thể nhằm nâng cao hiệu quả điều trị và cắt đứt nguồn lây lao và lao kháng thuốc trong cộng đồng

Dù bạn có khó khăn đến đâu đi chăng nữa, nếu có triệu chứng nghĩ là lao, thì hãy đi khám ngay để bác sĩ chẩn đoán bệnh cho bạn. Chúng tôi sẽ cùng với bạn, chữa khỏi bệnh cho bạn và những người thân của bạn. Cộng đồng và ngành y tế cùng phối hợp thì chúng ta sẽ kết thúc được bệnh lao vào năm 2035!

Xin trân trọng cảm ơn ông!

Thùy Chi (thực hiện)