‘Những chiến binh thầm lặng trong công cuộc phòng, chống HIV/AIDS’ Bài 1: Hành trình 35 năm Việt Nam ứng phó với HIV/AIDS

Họ là những nhà quản lý, xây dựng chính sách, chuyên gia, bác sĩ, hoạt động vì cộng đồng - những người góp phần viết nên hành trình nhân văn của nền y học Việt Nam - hành trình cứu người bằng tri thức và tình thương.

Từ bóng tối của nỗi sợ hãi…

Tháng 12/1990, Việt Nam phát hiện ca nhiễm HIV đầu tiên. Dịch HIV/AIDS bắt đầu bùng nổ từ năm 1993. Thông tin về HIV lúc bấy giờ khiến cả xã hội bàng hoàng. Khi đó, HIV bị gọi là "căn bệnh thế kỷ", gắn liền với cái chết, sự kỳ thị và nỗi sợ hãi. Người nhiễm HIV bị xa lánh, bị cô lập giữa chính cộng đồng mình. Nhiều người nhiễm HIV trong thời kỳ đó đã sống trong bóng tối của nỗi sợ hãi…

Giữa thời điểm ấy, có những người lặng lẽ khoác lên mình chiếc áo blouse trắng, dấn thân vào "vùng tối" mà người khác lảng tránh. Họ không chỉ đối mặt với virus chưa từng biết đến, mà còn phải đối mặt với nỗi sợ và ánh nhìn khắc nghiệt của xã hội.

Một vị bác sĩ nhớ lại giai đoạn đó: "Khi bước vào phòng bệnh, chỉ nghe tiếng thở khò khè của bệnh nhân. Không ai dám chạm vào họ. Nhưng tôi biết, nếu mình quay đi, người ấy sẽ không còn ai…".

Nhìn lại chặng đường 35 năm Việt Nam ứng phó với căn bệnh HIV/AIDS, từ bóng tối của nỗi sợ hãi… đến nay Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu to lớn trong công tác phòng, chống HIV/AIDS. Điển hình, Việt Nam đã được thế giới ghi nhận là một trong 4 quốc gia cùng với Anh, Đức, Thụy Sĩ có chất lượng điều trị HIV/AIDS tốt nhất với tỉ lệ người nhiễm HIV được điều trị có tải lượng virus dưới ngưỡng ức chế đạt 96%, góp phần giảm lây nhiễm HIV trong cộng đồng.

Trong hơn 10 năm qua, Việt Nam liên tục giảm 3 chỉ tiêu: Giảm số người mới nhiễm HIV, giảm số chuyển sang AIDS và giảm số tử vong liên quan đến HIV/AIDS; kiểm soát tỉ lệ nhiễm HIV trong cộng đồng dưới 0,3%.

Bên cạnh đó, 95% số bệnh nhân HIV được bao phủ bảo hiểm y tế, gần 90% số người điều trị ARV được chi trả từ nguồn này, hơn 95% những người điều trị ARV đã đạt được tải lượng dưới ngưỡng ức chế. Nhờ vậy, hàng trăm nghìn bệnh nhân nhiễm HIV đã được cứu sống, cải thiện sức khỏe và làm những công việc có ích cho cộng đồng, xã hội…

Tiến sĩ Hoàng Minh Đức, Cục trưởng Cục Phòng bệnh, Bộ Y tế cho biết, phòng, chống HIV/AIDS không chỉ đơn thuần là cuộc chiến chống lại một loại virus, mà là cuộc chiến chống lại sự sợ hãi, sự kỳ thị và sự lãng quên.

Giờ đây HIV/AIDS không còn là nỗi ám ảnh, không còn bị coi là "căn bệnh thế kỷ", mà chỉ là một căn bệnh mãn tính có thể kiểm soát. Phía sau hành trình và những kết quả đó là mồ hôi, nước mắt, không thể đo đếm của "những chiến binh thầm lặng" – những người góp phần viết nên trang sử không tiếng súng của y học Việt Nam.

Những ngày đầu đầy ám ảnh (1990–2000): Khi người nhiễm HIV bị coi là "mang án tử"

Ở thập niên 1990, mỗi khi một ca nhiễm HIV được phát hiện, tên người bệnh bị rỉ tai khắp xóm. Họ bị coi là "mang án tử". Trong bệnh viện, bác sĩ phải đeo găng tay dày, đốt cả kim tiêm sau mỗi lần truyền dịch.

PGS.TS Chung Á, nguyên Phó Chủ tịch Ủy ban Quốc gia phòng, chống AIDS – một trong những người tiên phong trong cuộc chiến phòng, chống HIV/AIDS kể lại: "Tôi nhớ mãi ngày đầu tiên bước vào khu cách ly, người bệnh nhìn tôi bằng ánh mắt khẩn cầu. Tôi cầm tay anh ấy mà không đeo găng. Cử chỉ nhỏ thôi, nhưng đó là khởi đầu cho niềm tin, rằng chúng tôi không sợ họ, và họ không đơn độc".

Thời điểm đầu phát hiện ca nhiễm HIV, chưa có thuốc điều trị ARV. Người nhiễm HIV chỉ sống được vài năm. Các y bác sĩ vừa điều trị, vừa đi từng khu dân cư tuyên truyền rằng "HIV không lây qua cái bắt tay hay cái ôm". Những buổi truyền thông đầu tiên ở Hà Nội, Hải Phòng, TPHCM diễn ra trong lo lắng, người nghe ngồi xa, người nói không được "chào đón nồng hậu", nhưng chính những buổi truyền thông đó đã gieo mầm nhận thức đầu tiên – mầm của lòng cảm thông và sự dũng cảm.

Giai đoạn bản lề (2000–2010): Khi hy vọng trở lại

Bước sang thế kỷ XXI, Việt Nam ban hành Luật Phòng, chống HIV/AIDS (2006) – một dấu mốc lịch sử khẳng định quyền được sống, được điều trị, được tôn trọng của người nhiễm HIV. Cùng với đó, mạng lưới phòng khám ngoại trú được mở rộng trên toàn quốc. Hàng chục nghìn người nhiễm HIV đã được tiếp cận thuốc ARV – phương pháp điều trị biến HIV từ "án tử" thành bệnh mãn tính có thể kiểm soát.

PGS.TS Phan Thị Thu Hương, nguyên Cục trưởng Cục Phòng, chống HIV/AIDS (nay là Cục Phòng bệnh – Bộ Y tế) nhớ lại, chị đã từng chứng kiến những bệnh nhân nhiễm virus HIV, gầy chỉ còn da bọc xương, tưởng như không thể sống nổi. Nhưng sau vài tháng điều trị ARV, sức khỏe họ đã được hồi phục, họ quay lại làm việc, kết hôn, sinh con khỏe mạnh…

Tại thời điểm đó, mỗi ca bệnh được cứu sống như là một phép màu. Hàng trăm nghìn phép màu đã được thắp sáng nhờ những vị bác sĩ tận tâm, âm thầm cống hiến. Không phải ai cũng hiểu được rằng, để làm lên những phép màu đó, nhiều bác sĩ đã phải đánh đổi rất nhiều, có người bị gia đình phản đối vì "làm nghề nguy hiểm", có người phơi nhiễm khi cứu bệnh nhân, có người mất sức khỏe vì làm việc trong áp lực khốc liệt. Thời bấy giờ, những vị bác sĩ đó ít được nhắc tên, nhưng chính họ đã giữ vững niềm tin cho hàng vạn người, giúp những bệnh nhân nhiễm virus HIV vươn lên, vượt qua số phận và sống có ích cho xã hội.

Cũng trong giai đoạn này, hàng loạt mô hình can thiệp cộng đồng được triển khai như: phát bơm kim tiêm, bao cao su, điều trị nghiện các chất dạng thuốc phiện bằng thuốc thay thế Methadone, dự phòng lây truyền từ mẹ sang con...

Khi các chính sách được xây dựng, ban hành, khi mỗi mô hình được thí điểm, thực thi thì đó chính là kết quả của hàng tháng dòng dã nghiên cứu, họp bàn, tranh luận… của những nhà quản lý, chuyên viên y tế và chuyên gia âm thầm cống hiến.

Thời kỳ tăng tốc (2010–2025): Khi khoa học và lòng nhân ái song hành

Từ năm 2010, Việt Nam bước vào giai đoạn tăng tốc. Cùng với tiến bộ y học, mạng lưới điều trị HIV được mở rộng tới 100% tỉnh, thành phố, hơn 180.000 người đang điều trị ARV, trong đó 98% có tải lượng virus ức chế, tức không còn khả năng lây nhiễm.

PGS.TS Đỗ Duy Cường, Giám đốc Trung tâm Bệnh Nhiệt đới, Bệnh viện Bạch Mai – một trong những bác sĩ, chuyên gia đầu ngành về bệnh truyền nhiễm nói chung và HIV/AIDS nói riêng chia sẻ, có bệnh nhân của ông nhiễm HIV từ năm 2005, nay vẫn sống khỏe, đi làm, chăm con. Cứ mỗi lần gặp lại họ, ông thấy rằng công sức bao năm của ngành y là không uổng phí.

Không chỉ dừng ở điều trị, Việt Nam còn tiên phong trong dự phòng bằng thuốc PrEP (dự phòng trước phơi nhiễm). Mô hình này được khởi xướng và nhanh chóng được mở rộng "điều trị tại cộng đồng". Đến năm 2025, hàng chục nghìn người đã được điều trị PrEP hiệu quả.

Bên cạnh đó, thuốc điều trị ARV cũng được đưa về tận trạm y tế xã. Việc số hóa hồ sơ HIV cũng đã giúp ngành y tế theo dõi sát bệnh nhân, hạn chế bỏ điều trị. Đặc biệt, Luật Phòng, chống HIV/AIDS sửa đổi năm 2020 đã mở rộng quyền của người nhiễm, cho phép tự xét nghiệm, bảo đảm bí mật cá nhân, đây là một bước tiến nhân văn, phản ánh tư duy đổi mới trong xây dựng chính sách.

Đằng sau mỗi con số, mỗi chỉ tiêu là công sức của hàng nghìn con người: các chuyên viên viết báo cáo, rà soát kế hoạch, tìm nguồn thuốc, đào tạo cán bộ, bảo đảm không ai bị bỏ lại phía sau.

Thách thức mới trong "cuộc chiến không tiếng súng"

Sau 35 năm, dù đạt nhiều thành tựu, HIV/AIDS không còn là "căn bệnh thế kỷ", nhưng vẫn là mối đe dọa âm thầm. Báo cáo Bộ Y tế tháng ngày 29/9/2025 cho thấy, từ đầu năm đến cuối tháng 9/2025, cả nước ghi nhận 6.973 người nhiễm HIV, phát hiện mới và 1.108 người nhiễm HIV tử vong. Số người nhiễm HIV đang còn sống là 251.958 trường hợp; tổng số người nhiễm HIV tử vong lũy tích là 117.112 trường hợp. Đáng lưu ý, nhóm MSM (nam quan hệ đồng giới) chiếm tỉ lệ cao trong số phát hiện hằng năm (trên 40%) và là nhóm nguy cơ chính của dịch HIV tại Việt Nam. Đặc biệt nhóm 16-29 tuổi lây nhiễm mới HIV gia tăng nhanh. Chính sự kỳ thị, phân biệt đối xử, sự chủ quan và thiếu thông tin khiến nhiều người trẻ giấu bệnh, đến điều trị muộn.

PGS.TS Lê Minh Giang, Viện trưởng Viện Đào tạo Y học Dự phòng và Y tế Công cộng cảnh báo, chúng ta đang đối diện với một 'dịch trong dịch' – đó là dịch kỳ thị. Khi người nhiễm ngại xét nghiệm, giấu bệnh, dịch sẽ âm thầm lan rộng. Khoa học có thể phát triển, nhưng nếu "những tấm lòng" không mở, chúng ta sẽ thua.

Những lời ấy nhắc lại giá trị cốt lõi: chống HIV không chỉ là nhiệm vụ y học, mà là cuộc chiến của tình người và sự cảm thông. Và ở đó, truyền thông, giáo dục, cộng đồng chính là "mặt trận thứ hai" song hành cùng bệnh viện.

Những "chiến binh cộng đồng" – lan tỏa nguồn cảm hứng mạnh mẽ

Trong công cuộc ứng phó với dịch HIV/AIDS, không chỉ có những vị bác sĩ, các chuyên gia, những người xây dựng chính sách là những người làm nên những thành tựu phòng, chống HIV/AIDS ngày hôm nay. Bên cạnh đó, những "chiến binh cộng đồng" cũng đang lặng lẽ chống dịch. Trong đó, có cả những người nhiễm HIV đã vượt qua chính mình và trở thành nguồn cảm hứng mạnh mẽ, lan tỏa năng lượng sống, tạo động lực để những người nhiễm HIV sớm phát hiện tình trạng bệnh, sớm tiếp cận điều trị và chung tay góp sức ngăn chặn lây nhiễm HIV trong cộng đồng, để tiến tới mục tiêu kết thúc dịch AIDS vào năm 2030.

Anh Nguyễn Anh Phong là một trong số đó. Là người nhiễm HIV, anh không đầu hàng, mà vượt qua những nỗi sợ hãi để đứng lên mạnh mẽ. Từ đó anh trở thành "chiến binh cộng đồng" giúp đỡ những người cùng cảnh ngộ. Anh cũng là người đã giúp cho hàng nghìn người nguy cơ cao phòng tránh được căn bệnh HIV/AIDS.

Đặc biệt, anh Phong còn là người đã sáng lập Câu lạc bộ "Bầu Trời Xanh" – điểm hẹn sinh hoạt cho hàng nghìn người nhiễm HIV tại TPHCM mỗi tháng; đồng thời sáng lập giải thưởng "Băng đỏ" tôn vinh những người sống với HIV có đóng góp tích cực cho cộng đồng, được Bộ Y tế đồng hành hằng năm.

Ngoài ra, anh Nguyễn Anh Phong còn lập "Phòng khám Nhà Mình", nơi hơn 10.000 người được tư vấn, điều trị, và quan trọng hơn là được lắng nghe, chia sẻ. Anh Phong cho hay: "Ngày tôi nhận kết quả dương tính, tôi nghĩ đời mình chấm hết. Nhưng rồi tôi hiểu, mình vẫn có thể sống, có thể giúp người khác sống".

Một "chiến binh cộng đồng" khác cũng đã có tầm ảnh hưởng rất lớn đối với cộng đồng trong công tác phòng, chống HIV/AIDS. Đó chính là Hoa hậu H'Hen Niê – người đã gần 10 năm gắn bó với các chiến dịch "Sống tích cực", "Không kỳ thị người sống với HIV". Cô từng chia sẻ: "Tôi từng gặp những người phụ nữ nhiễm HIV nói rằng họ sợ ra đường. Tôi chỉ muốn nói: chị không có lỗi, và chị có quyền được yêu thương".

Những câu chuyện ấy là minh chứng rõ ràng, rằng HIV/AIDS không thể hạ gục được những trái tim dũng cảm. Họ - "những chiến binh thầm lặng trong công cuộc phòng, chống HIV/AIDS" đang cùng nhau viết tiếp bản anh hùng ca nhân ái, cùng chung tay để hướng tới mục tiêu kết thúc dịch AIDS vào năm 2030.

Việt Nam – điểm sáng trong khu vực

Theo đánh giá của Chương trình phối hợp phòng, chống HIV/AIDS của Liên Hợp Quốc (UNAIDS), Việt Nam hiện là một trong bốn quốc gia ở châu Á – Thái Bình Dương đạt tiến bộ nhanh nhất trong kiểm soát HIV/AIDS. Mục tiêu "chấm dứt dịch AIDS vào năm 2030" được coi là hoàn toàn khả thi nếu duy trì tốc độ hiện nay.

GS.TS Nguyễn Văn Kính, nguyên Giám đốc Bệnh viện Bệnh Nhiệt đới Trung ương, khẳng định, chúng ta đã biến nỗi sợ thành khoa học, biến tuyệt vọng thành hy vọng. Nhưng cuộc chiến chưa dừng lại. Hãy nhớ rằng, mỗi người được điều trị thành công hôm nay là một tấm khiên bảo vệ cộng đồng ngày mai.

35 năm – một chặng đường được viết bằng mồ hôi, nước mắt, lòng dũng cảm và niềm tin. Việt Nam đã không đầu hàng trước "căn bệnh thế kỷ", mà ngược lại, trở thành biểu tượng của một quốc gia biết bảo đảm sự sống và phẩm giá con người.

Cuộc chiến HIV/AIDS vẫn tiếp diễn, nhưng giờ đây, đó là cuộc chiến vì nhân văn, không ai bị bỏ lại phía sau. Những chiến binh thầm lặng – từ người xây dựng chính sách, bác sĩ, chuyên viên, đến người tình nguyện phát bao cao su hay người bệnh truyền cảm hứng – đang cùng nhau viết tiếp hành trình 35 năm đầy kiêu hãnh ấy: hành trình của ánh sáng, tri thức và lòng nhân ái.

Thùy Chi

➡️ Bài 2: PGS.TS Chung Á – người gieo ánh sáng giữa 'vùng tối' HIV/AIDS